Pakistan’da İslami Bankacılık

Pakistan Merkez Bankası, 2023 yılına kadar ülkedeki İslami bankacılık payını yüzde 25’e çıkarmayı hedeflemiştir.

Pakistan veya resmî adıyla Pakistan İslam Cumhuriyeti 1947 yılında kurulmuş ve ülkenin kurucu babası olarak anılan ilk devlet başkanı Muhammad Ali Jinnah, Pakistan Devlet Bankası’nı açarken şunları söylemiştir: “Araştırmalarınızı ve İslam’ın sosyal ile ekonomik yaşam fikirlerine uygun şekilde geliştireceğiniz bankacılık uygulama çalışmalarınızı hevesle izleyeceğim. Bundan sonra kaderimizi kendi yolumuzla çizmeliyiz. Gerçek İslami kavramlar ile sosyal adalet eşitliğine dayanan bir ekonomik sistemi dünyaya sunmalıyız”.

Sistemin gelişimi

Pakistan anayasası, devletin faizi mümkün olduğunca erken ortadan kaldıracağını belirtmiştir. Bu amaçla çeşitli önlemler alınmış ve farklı zaman aralıklarında çözümler üretilmeye çalışılmıştır. 1999 yılının sonuna doğru ise Yüksek Mahkeme’nin Şeriat Temyiz Heyeti, faiz ile ilgili değerli bir belge olan kararını vermiştir. Bu kararla birlikte 30 Haziran 2001’den itibaren faiz içeren yasaların yürürlüğe girmeyeceği yönergesi çıkmıştır. Daha sonra bu tarih 30 Haziran 2002’ye uzatılmış ancak maalesef faiz, ülkeden elimine edilememiştir.

Bu durumun ardından hükûmet, paralel ve uyumlu bir sistem olan İslami bankacılığı kademeli olarak teşvik etmeye karar vermiştir. Pakistan’da İslami bankacılığın yeniden tanıtılması girişimlerine 2000 yılında başlanmış ve 2002’de bir bankaya ilk tam teşekküllü İslami banka lisansı verilmiştir.

Sistemin güncel durumu

Ülkede İslami bankacılık hizmeti sunan üç tür bankacılık kanalı vardır: 1) Sadece İslami bankacılık hizmetleri sunan ve konvansiyonel şubesi olmayan tam teşekküllü İslami bankalar. 2) İslami bankacılık hizmetleri sunmak için bağımsız İslami şubeleri olan konvansiyonel bankalar. 3) İslami bankacılık hizmetlerinin konvansiyonel şubelerde kurulan ayrı pencereler / tezgâhlar aracılığıyla sunulduğu İslami bankacılık pencereleri.

Mevcut durumda Pakistan’da 5 tam teşekküllü İslami banka ve 17 bağımsız İslami şubesi olan konvansiyonel banka olmak üzere 22 adet İslami bankacılık hizmeti veren kurum bulunmaktadır. Bu kurumların ülke genelinde 3 bin 226 tane şubesi bulunmaktadır. Ayrıca, konvansiyonel bankaların İslami bankacılık pencerelerinin sayısı da bin 373’tür. Mart 2020 sonunda, Pakistan İslami bankacılık varlıklarının ve mevduatın genel bankacılık sektöründeki pazar payı ise sırasıyla yüzde 15,2 ve yüzde 16,9 olarak gerçekleşmiştir.

Sistemdeki önemli gelişmeler

• İslami finans prensiplerine uyumlu COVID-19 yardımına ilişkin kılavuz

COVID-19’un etkilerini hafifletmek için Pakistan Merkez Bankası (State Bank of Pakistan), finansal sistemin istikrarını sağlamak ve tüketiciler ile işletmelere rahatlık sunmak adına farklı önlemler almıştır. Bu amaçla Merkez Bankası, İslami bankalar ve onların müşterilerine yeni çözümler sunarak faizsiz finans prensiplerine uyumlu aynı zamanda da düzenleyici yardımı esas alan ürün bazlı yönergeler yayınlamıştır.

• AAOIFI Standartları’nın uygulanması

Pakistan Merkez Bankası, İslami finans prensiplerine uyumu güçlendirmek ve faizsiz bankacılık sektöründeki uygulamaları uyumlaştırmak için AAOIFI Standartları’nı kademeli olarak benimsemektedir. Uygulamaya geçilmeden önce İslami bankaların ve diğer paydaşların danışma kurullarının bu standartlar hakkında görüşleri istenmektedir. Sözkonusu standartlar, İslami bankaların yerel ortamını ve uygulamalarını göz önünde bulunduran açıklamalar ve değişiklikler ile kabul edilmektedir. Merkez Bankası, şu ana kadar yaklaşık 15 standart benimsemiştir.

• Şer’i yönetişim çerçevesi

İslami bankaların ürünlerinin, faizsiz finans ilkeleriyle uyumlu olmasını sağlamak için etkili bir şer’i uyum çerçevesi gerekmektedir. Pakistan Merkez Bankası, bu ihtiyacı karşılamak için 2015’te kapsamlı bir “Şer’i Yönetişim Çerçevesi” yayımlamış ve çerçeve en son gelişmelerin ardından yeniden düzenlenmiştir.

• Stratejik plan 2020

Pakistan Merkez Bankası, 2023 yılına kadar ülkedeki İslami bankacılık payını yüzde 25’e çıkarmayı hedeflemiştir. Bu bağlamda bahsi geçen yıla kadar İslami bankacılık strateji planının da sonuçlandırılması istenmektedir.

• İslami bankacılık mevzuatı

Pakistan’da geçerli olan mevcut bankacılık kanunları hem konvansiyonel bankaları hem de İslami bankaları kapsamaktadır. Hâlihazırda İslami bankalar için ayrı bir mevzuat bulunmamaktadır. Bu nedenle ülkenin İslami bankacılık endüstrisi, uzun zamandır ayrı bir mevzuat talep etmektedir. Bu bağlamda Merkez Bankası, mevcut bankacılık yönetmeliğinde İslami bankacılık kurumları için ayrı bir bölüm oluşturmaya çalışmaktadır.

Temel ürünler

Pakistan İslami bankacılık endüstrisi; yetenekli profesyoneller, bilgili fıkıh âlimleri ve iyi bir insan kaynağına sahiptir. AAOIFI Şer’i Danışma Kurulu başkanı da Pakistanlıdır. Benzer şekilde, Pakistan’daki bazı İslami bankacılık uzmanları da farklı ülkelerde çalışmaktadır. Bu durum, İslami bankacılık endüstrisinin, müşterilerinin ihtiyaçlarını karşılamasına ve faizsiz finans prensiplerine uyumlu ürünler geliştirmesine yardımcı olmuştur.

Bu ürünlerden bazıları şunlardır:

İslami bankacılık paydaşları

İslami bankacılık endüstrisinin paydaşları ve sorumlulukları aşağıda kısaca belirtilmiştir.

Devlet: Devlet yönetimi, anayasal yükümlülüğü doğrultusunda faizi kademeli olarak ortadan kaldırmak için adımlar atmalıdır. İslami bankacılık konusunda, hükûmet faizsiz bankacılığı devlet düzeyinde teşvik etmeli ve ekonomik ihtiyaçlarını İslami finans araçlarıyla karşılamalıdır. Yurt içi ve yurt dışı borçlanmalarını, İslami finans prensiplerine uyumlu şekilde gerçekleştirmelidir. Altyapı ve kalkınma projeleri de faizsiz finans ürünleri ile finanse edilmelidir.

Düzenleyici: Düzenleyici, İslami finansal sistemin istikrarını ve finansal piyasaların düzgün işlemesini sağlamaktan sorumludur.

İslami bankalar: Müşterilerin finansal ihtiyaçlarını İslami finans prensiplerine uyumlu bir şekilde karşılamak için yenilikçi ürünler geliştirmelidir. Ayrıca sosyal kalkınmaya odaklanarak sorumlu ve etkili finansal aracılar olarak hareket etmelidir.

Müşteriler: İslami finans sistemini desteklemeli ve bankalar, tekafül şirketleri veya İslami finans prensiplerine uyumlu yatırım fonları gibi faizsiz finans hizmeti sağlayıcılarına başvurmalıdırlar.

Eğitim enstitüleri: İslami finans piyasalarının ihtiyaçlarını karşılamak için İslami finans eğitimini teşvik etmeli ve sağlamalıdır.

İslami bankacılığın gelişimini etkileyen temel sorunlar

Gelişen tüm sistemler gibi Pakistan’daki İslami bankacılık endüstrisi de birtakım zorluklar yaşamaktadır. Bu sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür.

Farkındalık

İslami bankacılık sektörünün karşılaştığı en büyük zorluklardan birisi farkındalıktır. Sadece vatandaşın değil, faizsiz bankacılık sektöründe çalışan kişilerin de İslami bankacılık ve ürünleri hakkında bilgi sahibi olmak için farkındalık ve eğitim programlarına ihtiyacı vardır. Pakistan Merkez Bankası, bu zorluğu aşmak için İslami banka çalışanlarının kapasite artırımına ilişkin kılavuz ilkeler yayınlamış ve zorunlu eğitimlerin asgari süresini gün ve saat olarak belirlemiştir. Buna ek olarak, ülkede 3 tane İslami Finans Mükemmeliyet Merkezi (Center of Excellence in Islamic Finance) kurulmuştur.

Mevzuat

Pakistan’da şu an için İslami bankalara yönelik ayrı bir kanun bulunmamaktadır. Bu nedenle İslami bankalar, bankacılık ve vergilendirme yasaları ile ilgili sorunlarla karşılaşmaktadır. İslami bankalar satış ve katılımcı temelli finansman modelleriyle iş yapmaktadır. Ancak mevcut yasalar ticarethane olarak çalışmalarına veya envanter evlerine sahip olmalarına izin vermemektedir.

Likidite yönetimi çerçevesi

İslami para piyasası araçları yetersiz olduğundan faizsiz bankalara eşit rekabet ortamı sağlanamamaktadır. Çoğu zaman İslami bankalar fazla likiditeye sahiptir ancak bu likiditeyi İslam para piyasası araçlarının eksikliğinden dolayı para piyasasında değerlendiremezler.

Emaan İslami Bankacılık – İpek Bankası’nda Şeriat Kurulu Üyesi ve Şeriata Uyum Bölümü Başkanı Syed Mohammad AbuBakr