İslam Hukuku Uzmanı Doç.Dr. İshak Emin Aktepe
Son yüz hatta elli yıl içerisinde insanoğlu eskiye nazaran pek çok yenilikle karşılaşmıştır. Bu süre zarfında iletişim ve bilişim araçları olağanüstü bir şekilde gelişmiş, dünya üzerindeki insan nüfusu muazzam ölçüde artmış, üretim şekli, tüketim alışkanlıkları değişmiş, ihtiyaçlar artmış, farklılaşmış ve bankacılık sektörü bütün finansman ve ticaret hayatını etkileyecek oranda yaygınlık kazanmıştır. Bu değişim ve gelişim para ödenerek yapılan alışverişler yerine bankalar, işyerleri ve müşteriler arasında akdedilecek sözleşmelere istinaden kullanıma sunulacak plastik kartlar, üye işyerlerine bağlanacak POS makineleri (point of sale) ve bankalara kurulacak bilgisayar ağı vâsıtasıyla nakit ödemeksizin alışveriş yapabilme imkânını ortaya çıkarmıştır. Son yirmi yıl içerisinde kredi kartları İslam ülkelerinde ve Türkiye’de de oldukça yaygınlaşmış; bu durum kredi kartı sisteminden istifadeyle alışveriş yapmanın İslâm hukuku tarafından nasıl değerlendirildiği sorusunu gündeme taşımıştır.
Kredi kartı, modern ve pratik bir ödeme aracıdır. Bir açıdan da kart hâmiline açılmış potansiyel bir kredidir. Bankadan kredi kartı alan şahıs, bu kartı kullanmak suretiyle banka tarafından kendisine takdir edilmiş limit kadar yaklaşık bir ay süreyle alışveriş yapar; mal ya da hizmet satın aldığı işyerlerine para ödemez, kredi kartıyla ödeme yapar ve hesap kesim tarihinden itibaren toplam borcuna fâiz ya da kâr adı altında eklenen hiçbir fazlalık ödemeden on gün içinde ya da fâiz ya da kâr ödeyerek taksitlendirme yoluyla borcunu kartı aldığı bankaya öder. Ayrıca bazı bankalar kredi kartı müşterilerine kart limiti kadar ATM cihazlarından nakit çekim imkânı da sunmaktadırlar. Bu durumda kart hâmili bankadan doğrudan nakit borcu almış olmakta ve buna karşılık parayı çektiği günden başlamak üzere fâiz ödemektedir. Fâizsiz bankalar ise fâizle nakit borcu veremedikleri için kredi kartlarını ya tamamen nakit çekime kapatmaktalar ya da oldukça cüz’î miktarda nakit çekime izin vermekte ancak bu miktara ya her ne ad altında olursa olsun fazlalık almamakta ya da işlem ücreti ve enflasyon farkı -ki paranın değer kaybının tazmini sayılıp faiz kabul edilmez- talep etmektedirler.
Kredi Kartı Sisteminin Faydaları
Alım satım işlemlerinin kredi kartı sistemiyle yapılması kart hamiline, bankalara, kart ile satış yapan işletmelere ve devlete önemli katkılar sunmaktadır. Kart hamilleri gereksinim duydukları mal ya da hizmeti peşin almakta ancak bedelini daha sonra ödemekte, fazla para taşımanın risklerinden korunmakta, harcamalarını yalın ve şeffaf bir şekilde yapmasını sağlamakta, dünyanın hemen hemen her yerinde doğrudan alım satım yapmasını sağlamakta, âcil durumlarda tüketicinin para aramaksızın mala ve hizmete ulaşımını temin etmekte, telefon ve internet gibi iletişim araçlarıyla alım satım yapmasına imkân vermektedir. Kredi kartı sistemine girmiş iş yerlerinin müşterileri artmakta ve iş hacimleri genişlemektedir. İş yerleri, sattıkları malın ya da verdikleri hizmetin bedelini kısa sürede anlaşmalı olduğu bankadan alabilmekte ve bu konuda güven içinde olmaktadır. Kasalarında çok ve atıl para bulundurmaktan kurtulmakta; sahte para, bozuk para, döviz bozdurma vs. gibi sıkıntılara girmemektedirler. Hesapları düzgün bir şekilde tutulmakta; alacağını vereceğini güven içinde hesaplayabilmektedirler.
Devlete ve ekonomiye katkıları ise şunlardır:
• Kredi kartıyla yapılan işlemler kayıtdışı ekonomiyi önler ve vergi gelirlerini artırır. • İstihdamı destekler, enflasyonun düşmesine etki eder, nakit dolaşım ihtiyacını azaltır, genel ekonomi kağıt yükünden kurtulur ve bürokrasiyi azaltır. Bununla birlikte kredi kartı sisteminin eğitimli personel istihdamı istemesi, kartlar kullanılarak sahtekârlık yapılabilmesi, kredi kartı ödemelerinin geciktirilmesi, üye işyerlerinin bankaya komisyon ödemek zorunda kalması, kart hamilinin harcama yapma eğilimini artırması, kartla alımların nakit parayla alıma göre pahalı olması, kredi kartlarındaki fâiz ve kâr oranlarının fazla olması vb. olumsuz yönleri de vardır. Kredi kartıyla yapılan nakit çekimler ve alım satımlar sırasında söz konusu işlemin gerçekleşmesine taraf olan kart hamilinin bankası, işyerinin üye olduğu banka, Bankalararası Kart Merkezi (BKM), uluslararası kredi kartı kuruluşu, kart hamili ve üye işyeri arasında hukuki ilişkiler doğmaktadır. Bu hukuki ilişkilere dayanarak bu sistemin yürütülmesini sağlayan kuruluşlar sistemden istifâde edenlerden çeşitli komisyonlar ve ücretler almaktadırlar. Yine sistemi yürüten bankalar, Bankalararası Kart Merkezi ve uluslararası ödeme sistemleri arasında da çeşitli ödemeler gündeme gelmektedir.
Uluslararası Kart Kuruluşlarıyla İlişki
Uluslararası kredi kartı kuruluşu (Visa, MasterCard vs.) ile kredi kartı çıkarmayı planlayan banka arasında “lisans sözleşmesi” imzalanır. Bu sözleşme çerçevesinde uluslararası kuruluş bankaya verdiği kredi kartı çıkarma lisansı, kart sisteminin işleyişi sürecinde yaptığı hizmetler ve yurtdışı takas işlemleri karşılığında bankadan ücret ve komisyon alır. Bu ücret ve komisyon üyelik ve hizmet karşılığı kabul edilmekte ve meşrû bulunmaktadır. Kredi kartı üyelik sözleşmesi ile kart hâmili, kendisine verilecek kredi kartıyla nakit ödemeksizin alışveriş yapabilme imkânına kavuşmaktadır. Kart hamili sözleşmedeki esaslar çerçevesinde borcunu bankaya ödeyecektir. Banka da kart hâmilinin yaptığı alışverişlerin bedelini doğrudan ya da dolaylı olarak kartı kabul eden üye işyerine ödeyecektir. Yapılacak işlem bu olmakla birlikte bunun hangi hukuki çerçevede yapılacağı tartışmalıdır. Katılım bankaları ile kart hamilleri arasındaki ilişki vekâletle alım-satımdır. Kart hamilleri bankaların vekilidir. Kredi kartıyla aldıkları ürün ve hizmetleri katılım bankaları aracılığıyla satın almaktadırlar. Bankalar kredi kartıyla yapılan işlemlere bu çerçevede onay vermektedirler. Kart hamillerinin isteğine göre alım-satım işlemini peşin ya da vâdeli de gerçekleştirebilmektedirler. Yani katılım bankacılığında kredi kartı, borç verme aracı değil bankadan alım-satım yapabilmenin vasıtası kabul edilmektedir.
Kredi Kartı Komisyonu ve Promosyonlar
Bankalar kart masrafı ve sunduğu hizmetler karşılığında kart hâmilinden ücret almaktadırlar. Bu da caiz görülmüştür. Bu ücret kartın çıkarılması, dağıtımı, kart hâmilini para taşıma, sahte para alma, parası olmadığında para arama, dünyanın her yerinde para bozdurmadan alışveriş yapabilme, güven içinde yaşama, hesapların düzgün ve sade bir şekilde tutulması vs. gibi hizmetlerin karşılığı olarak telakki edilmektedir. Ayrıca kredi kartı ile yapılan şifre değiştirme, virman, havale, hesap dökümü alma, bakiye öğrenme, para yatırma vb. hizmetler karşılığında kart hamilinden hizmet bedeli alınabilir. Ancak bankalar genelde böylesi hizmetler için ücret almazlar. Kart hamilinin nakit çekim yapması ve bankaların buna fâiz uygulaması haramdır. Ancak bankaların nakit çekim için yaptığı hizmet ve yüklendiği maliyeti aşmayacak ölçüde maktu bir bedel alabileceği düşünülmektedir. Ayrıca kart hâmiline dinen meşrû görülen birtakım ayrıcalıklar ve hediyeler (promosyonlar) verilmesi de caiz görülmüştür.
Üye İşyerleriyle İlişki ve POS Komisyonu
Bankalar ile kredi kartıyla satış yapan işyerleri arasında da hukuki ilişkiler doğmaktadır. Çünkü bankalar işyerlerinin kredi kartıyla satış yapabilmeleri için işyerlerine POS cihazı bağlamakta, onlar için hesap açıp yaptıkları satımları bu hesaplarda takip etmekte, işyerlerinin alacaklarını tahsil edip işyerlerinin hesaplarına kaydetmekte, iş yerlerinin yaptıkları satımların bedellerini ödemeyi taahhüt etmektedirler. Bütün bu hizmetler karşılığında da iş yerlerinden komisyon almaktadırlar. Banka ile üye iş yerinin ilişkisi ücretli vekâlettir. Bankanın üye iş yerinden aldığı ücret de sunduğu hizmetlerin karşılığıdır. Çünkü banka, üye iş
yerinin sattığı malların kıymetini tahsil edip iş yerinin hesabına aktarmaktadır. Geri iade edilen malların bedelini iş yerinin hesabından alıp ödemektedir.
POS bankaları üye iş yerlerinden aldıkları komisyonun büyük kısmını kart bankalarına aktarmaktadır. Çünkü kart hâmiline kredi kartı vererek işlem yapmasını sağlayan asıl banka kart bankasıdır. Dolayısıyla verdiği hizmetin ve sağladığı faydanın karşılığını almak isteyecektir.
SONUÇ
Kredi kartı sisteminde bankaların, uluslararası ödeme sistemlerinin, Bankalararası Kart Merkezi’nin birbirlerinden aldıkları komisyonlar ile kart hâmili ve üye işyerinden alınan komisyonların hepsini, verilen hizmetlerin karşılığı olarak görmek mümkündür. Kredi kartı sistemi bir hizmetler bütünüdür ve bu hizmeti verebilmek oldukça külfetli yatırımları gerektirmektedir. Dolayısıyla bundan faydalananlar hizmeti verenlere ücret ya da komisyon ödemelidirler. Kart sözleşmesinin mutlaka karz / borç sistemine dayanması gerekmemektedir. Katılım bankalarının kart hâmiliyle yaptığı akit, vekâletle alım-satım sözleşmesidir. Kredi kartları, yapılan alışverişlerde bankaları devreye sokmanın aracıdır. Banka kendisi adına yapılan alım-satımı onaylayan kurumdur. Bu itibarla milyonlarca adede ulaşmış kredi kartı kullanıcılarıyla bankalar arasında alımsatıma dayanan faizsiz bir ilişki kurulabilir.
