Türkiye Katılım Finans Sektörü Görünümü

Günümüzün durmaksızın küreselleşen ve genişleyen ekonomik ortamında, sağlam bir finans ve bankacılık sistemi temel bir husustur. Bankacılık sistemi, tasarrufların değerlendirilmesi, biriken kaynakların ekonomiye finansal destek olarak sunulması ve ekonomik faaliyetler sırasında finansal işlemlerin gerçekleştirilmesinin kolaylaştırılması gibi faaliyetlerde bulunur.

İslami Finans Kuruluşları (İFK), bankacılık sistemi içerisinde faiz unsurunu içeren faaliyetlerde bulunmayı tercih etmeyen birey ve toplumlar açısından önemli bir alternatif teşkil etmektedir. Söz konusu tercih genellikle dini hassasiyetlerden veya faizin gelir dağılımı üzerindeki bozucu etkilerine ilişkin endişelerden kaynaklanmaktadır. 

İslami bankacılık olarak da bilinen katılım bankacılığı, Türkiye'de 1983 yılında Bakanlar Kurulu tarafından "Özel Finans Kurumları"na izin verilmesini müteakiben bir yıl sonra başlamıştır. 1990'lı yıllarda ivme kazanmış ve 1999 yılında resmi olarak Bankacılık Kanunu kapsamına alınmıştır. 2005 yılında Türkiye'deki İslami Finans Kurumları (İFK'lar) önemli bir dönüşüm geçirmiştir.

Daha önce yirmi yılı aşkın bir süredir Özel Finans Kurumları olarak sektörde faaliyet gösteren bu kurumlar, 5411 sayılı Bankacılık Kanunu'nun yayımlanmasıyla birlikte isim değişikliğine uğramış ve resmî olarak Katılım Bankası ünvanını almıştır.

2000'li yıllarda Katılım Bankacılığı, hem ulusal hem de küresel ölçekte örgütsel ve yapısal anlamda bir gelişim geçirmiştir. Söz konusu gelişim, Katılım Bankalarını daha sofistike ve stratejik bir konuma taşımıştır. Katılım finans faaliyetlerinin finansal ürün geliştirme, portföy yönetimi ve bireysel emeklilik gibi alanlara doğru genişlemesi, bu kurumların genel kalitesinin ve stratejik öneminin artmasında önemli bir rol oynamıştır.

2010'lu yılların ortalarından bu yana, kamu girişimleri katılım bankacılığı sektörünün kademeli ve istikrarlı büyüme ivmesine önemli ölçüde katkıda bulunmuştur.

 
Türkiye'deki ilk katılım bankası 1984 yılında kurulan Albaraka Türk'tür. Ardından 1989 yılında Kuveyt Türk, 2005 yılında ise Türkiye Finans kurulmuştur. Her üç katılım bankasında da yabancı yatırımcılar ana hissedar konumundadır. 2015 yılında kamu otoritesi, ilk kamu katılım bankası olan Ziraat Katılım'ı kurarak önemli bir adım atmıştır.

Söz konusu girişim, katılım bankacılığının sektördeki varlığını güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bunu takiben aynı yıl Vakıf Katılım kurulmuş ve 2016 yılında faaliyet ruhsatı verilmiştir. 2019 yılında Türkiye Emlak Katılım'ın kurulmasıyla kamu katılım bankacılığı sektörüne yeni bir oyuncu katılmıştır. Bu kurum özellikle konut sektöründe faaliyet göstermek üzere tasarlanmıştır.

2022 yılında Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), 2021 yılı sonunda yayınladığı Dijital Bankaların Çalışma Esasları ve Hizmet Modeli Bankacılığı Hakkında Yönetmelik ile üç yeni katılım tabanlı dijital bankanın kurulmasına izin vermiştir.

Mart 2023'te katılım bankacılığı sektörü, dijital İslami bankalar T.O.M Bank ve Hayat Finans olmak üzere iki yeni üyeyi ağırlamıştır. Yeni katılım bankalarının sisteme dahil edilmesiyle katılım bankalarının Türk bankacılık sektöründeki pazar payının artırılması hedeflenmektedir. Bu stratejik hamle aynı zamanda müşteri perspektiflerine, dağıtım kanallarına odaklanarak ve mevcut ürün ve hizmet yelpazesini çeşitlendirerek finansal tabana yayılmayı artırmayı amaçlamaktadır.

İstatistiksel Açıdan Katılım Bankaları

Eylül 2023 itibarıyla katılım bankalarının toplam aktifleri, mevduatları ve kredi büyüklükleri önemli ölçüde büyüme göstermiş ve bankacılık sektörü içindeki payları artmıştır. Eylül 2023 itibarıyla Türkiye'de faaliyet gösteren katılım bankalarının toplam aktif büyüklüğü bir önceki yıla göre %50,6 oranında artarak 1 trilyon 787 milyar 160 milyon TL'ye (65 milyar dolar) ulaştı. Eylül 2023 itibarıyla katılım bankalarının net kârı %82,6'lık önemli bir artış göstererek 38,165 milyar TL'ye (1,4 milyar ABD Doları) ulaşmıştır. Buna paralel olarak, toplam özkaynaklar %48,4 oranında güçlü bir büyüme göstererek 125,170 milyar TL'ye (4,5 milyar ABD Doları) ulaşmıştır. 

2023 yılında Türkiye'de katılım bankaları tarafından işletilen yurt içi ve yurt dışı toplam şube sayısı %4,3 oranında artarak toplam 1.438'e ulaşmıştır. Katılım bankalarının şubeleri, bankacılık sektöründeki tüm şube ağının %13'ünü oluşturmaktadır. Katılım bankaları, ülkenin işgücü piyasasında sürekli olarak destekleyici bir rol oynamıştır. Güncellenen 2023 yılı verilerine göre katılım bankalarındaki toplam çalışan sayısı bir önceki yıla göre %8,8 oranında artarak 19.438 kişiye ulaşmıştır.

Katılım Bankalarının Türkiye Ekonomisine Katkısı 

Katılım bankaları 2023 yılında da ekonomik büyümeye katkısını çok yönlü olarak sürdürmüştür. Katılım bankaları, bankacılık sisteminin gelişiminde giderek artan bir rol oynamaktadır. Aksi takdirde finansal sistemin dışında kalabilecek atıl fonları sisteme kanalize ederek katkıda bulunmaktadırlar. Ayrıca, gelir dağılımı üzerinde düzenleyici etkileri bulunmakta, kayıt dışı ekonomik faaliyetleri kayıt altına almakta, reel sektöre kaynak aktarımını kolaylaştırmakta ve genel istihdam artışına katkıda bulunmaktadırlar.

Katılım bankaları, hem nakdi hem de gayri nakdi destek anlamında bir dizi finansman çözümü sunarak KOBİ'lere desteklerini istikrarlı bir şekilde genişletmiştir. Eylül 2023 itibarıyla katılım bankalarının toplam KOBİ müşteri sayısı 413.516'ya ulaşmıştır. Kredi dağılım analizine göre, söz konusu veriler itibariyle toplam kredilerin kompozisyonu, ticari ve kurumsal kredilerin 375.142 milyar TL ile %46'lık, KOBİ kredilerinin 351.924 milyar TL ile %43,3'lük ve tüketici kredilerinin (kredi kartları dahil) 84.411 milyar TL ile %10,4'lük bir paya sahip olduğunu göstermektedir.

İslami Finans ekosisteminin finansal altyapısının mükemmelleştirilmesi kapsamında, küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) katılım finans ilkeleri çerçevesinde finansmana erişimini sağlamak ve bu işletmelere faaliyet gösterdikleri sektörlerde rekabet avantajı kazandırmak amacıyla Hazine ve Maliye Bakanlığı, Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) ve 6 katılım bankasının ortaklığında 29 Mart 2023 tarihinde İslami Kredi Garanti Fonu (KFK) kurulmuştur.

KFK, 2023 yılı sonuna kadar toplam 900 milyon TL tutarında yeni finansman paketleri açıklamayı hedeflemektedir. Söz konusu girişim, finansmana erişimde sektörün kefalet ihtiyacını karşılayarak katılım ekosistemini geliştirecek ve katılım finans sektörünün büyümesine önemli katkı sağlayacaktır. 

 
Katılım Bankalarının Sukuk İhraç Performansı

Türk katılım bankaları hem yurt içi hem de uluslararası piyasalarda sukuk ihraçlarında kayda değer bir performans göstermiştir. 2013 yılından bu yana Türkiye'deki katılım bankaları tarafından gerçekleştirilen sukuk ihraçlarının kümülatif toplamı 359 milyar TL'ye ulaşmıştır. Katılım bankaları 2022 yılında yaklaşık 83 milyar TL değerinde sukuk ihracı gerçekleştirmiş, 2023 yılının ilk 10 ayındaki sukuk ihracı ise yaklaşık 50 milyar TL'ye ulaşmıştır.

Kuveyt Türk, Türkiye'de ve dünyada bir ilke imza atarak "Global Sürdürülebilir Tier 2 Sermaye Benzeri Sukuk" ihracını gerçekleştirmiştir. Katılım finans ilkeleriyle uyumlu bu sukuk ihracı, tematik sukuk ihraçlarında önemli bir adımı işaret etmektedir. Ayrıca Emlak Katılım, kendi sektöründe küresel çapta "Yılın En İyi Sukuk İhracı Ödülü"ne layık görülmüştür. Söz konusu ödül, Islamic Finance News Ödülleri'nde Türkiye'nin çığır açan yeşil sukuk ihracı için verilmiştir. İhraç, emek-sermaye ortaklığında öncü bir yaklaşımı vurgulayan Özel Fon Havuzu Katılma Hesabı aracılığıyla gerçekleşmiştir. 

Albaraka Türk, Borsa İstanbul (BIST) Sürdürülebilirlik Endeksi'ne giren ilk katılım bankası olarak tarihe geçti. Banka ayrıca, Karbon Saydamlık Projesi (CDP) kapsamında yaptığı önemli katkılarla bankacılık sektöründe en yüksek notlardan birini almaya hak kazandı. Türkiye Kalkınma ve Yatırım Bankası, tarım sektöründe kullanılmak üzere 50 milyon TL tutarında Türkiye'nin ilk sosyal sukuk ihracını gerçekleştirerek bir ilke imza atmıştır.

Eş zamanlı olarak Ziraat Katılım Bankası, Türkiye'de bir kamu katılım bankası tarafından gerçekleştirilen ilk uluslararası sukuk ihracını başarıyla tamamlayarak önemli bir kilometre taşına imza atmış ve 500 milyon ABD doları tutarında kaynak sağlamıştır. 

Türkiye, 2023 yılı itibarıyla Malezya, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt'in ardından sukuk ihracı liginde küresel olarak ilk beş ülke arasındaki yerini sağlamlaştırmıştır. Kamu tarafından yapılan sukuk ihraç hacimlerinde, ihraç edilen finansman araçlarının çeşitlendirilmesi ve yatırımcı tabanının genişletilmesi amacıyla T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından çeşitli çalışmalar yürütülmektedir. 2012-2023 yılları arasında TL cinsinden toplam sukuk ihracı yaklaşık 286 milyar TL olarak gerçekleşmiştir.

Özellikle 2017-2022 yılları arasında yaklaşık 233 tonluk altına dayalı sukuk ihracı gerçekleşmiştir. Ayrıca, bu dönemde 3 milyar ABD doları ve 4 milyar avro tutarında sukuk ihracı gerçekleştirilerek farklı para birimlerine dayalı sukuk ihraçları gerçekleştirilmiştir.

Borsa İstanbul ve Katılım Endeksi

2021 yılında Borsa İstanbul ve Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) ortaklaşa Katılım Endekslerini hayata geçirmiştir. Bu endeksler, Borsa İstanbul'da işlem gören şirketleri katılım esaslarına göre değerlendirmektedir.

Danışma Kurulu, endekslere dahil edilecek şirketlerin değerlendirilmesinde "Pay Senetlerinin İhraç ve Alım Satımına İlişkin Standart" (Standart) ve "Katılım Finans İlkelerine Uygun Faaliyet Gösteren Şirketlerin Belirlenmesine İlişkin Rehber"i (Rehber) esas almaktadır. Bu belgeler Merkezi Danışma (Şeriat) Kurulu tarafından oluşturulmuştur. 

 
Katılım Bankacılığı ve Dijitalleşme 

Kurumlar, müşterilerin dijital kanallar aracılığıyla finansal hizmetlere erişimini kolaylaştırmak için teknolojik ve finansal uzmanlığı geliştirme konusunda ortak bir hedefi paylaşmaktadır. Bankalar, Mayıs 2021'den bu yana uzaktan erişim yoluyla müşteri edinimi için çağdaş bir teknolojik ve yasal altyapı başlatmış ve faaliyete geçirmiştir.

Bu uygulama, müşteri portföylerinin geliştirilmesini ve hizmet verimliliğinin artırılmasını önemli ölçüde desteklemiştir. Katılım bankaları, dijital yeteneklerini ve kurumsal hazırlıklarını kullanarak uzaktan müşteri kazanımını son derece verimli bir yol olarak kabul etmiştir. Başlangıcından bu yana, bu dijital kanal aracılığıyla kaydedilen müşteri sayısını başarılı ve istikrarlı bir şekilde artırmıştır.

Türkiye'de inovasyon dostu düzenlemeler, fintech ekosisteminde her yıl istikrarlı bir büyümeyi teşvik etmiştir. Mart 2023 itibarıyla, 629 aktif fintech, 74 lisanslı ödeme ve elektronik para kuruluşu, 8 kitle fonlama platformu bulunmakta olup, özellikle ödemeler sektörü 255 fintech kuruluşu ile dikkat çekmektedir. Küresel düşüş eğiliminin aksine, Türkiye'deki fintech yatırımları 2022 yılında rekor kırarak 37 fintech şirketine yapılan 89 milyon ABD doları yatırımla tüm zamanların en yüksek seviyesine ulaşmıştır.

Katılım bankalarının genişleyen dijital fırsatları ustalıkla kullanması ve fintech ekosistemi tarafından desteklenen açık bankacılık uygulamalarının büyümesi, sektörün gelişiminde önemli bir eşiği temsil etmektedir. 
2022 yılında Türkiye'deki fintech yatırımlarının rekor seviyeye ulaşması, bu alanın gelişimi için devlet ve düzenleyici kurumların desteği ve rehberliğinin önemini vurgulamaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi tarafından hazırlanan "Ulusal Fintech Strateji Belgesi"nin, Türkiye fintech ekosistemi için yol gösterici bir yol haritası işlevi görmesi beklenmektedir. Belgenin amacı, Türkiye'nin uluslararası arenada kendini göstermesi ve küresel fintech dünyasındaki yerini haklı olarak almasıdır.

Standardizasyonun Gelişimi 

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'nun (BDDK) onayı ile Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB) himayesinde 2018 yılında kurulan Merkezi Danışma Kurulu, standart belirleyici bir kurum olarak hizmet vermektedir. Öncelikli amacı Türkiye'de İslami finans uygulamalarını geliştirmektir. Kurul, yedi yönetim kurulu üyesi ve altı uzmandan oluşmak üzere beş yıl boyunca görev yapmıştır.

Danışma Kurulu bugüne kadar 78 Şeriat kararı almış ve 5 Şeriat standardı yayınlamıştır. Tüm bu standartlar Danışma Kurulu'nun web sitesinde Türkçe, İngilizce ve Arapça olarak kamuya açık bir şekilde erişilebilir durumdadır. 
Danışma Kurulu tarafından yayımlanan standartlar arasında Hisse Senedi İhracı ve Ticareti Standardı, Murabaha Standardı, Teverruk Standardı, Kefalet Standardı ve Mudarebe Standardı yer almaktadır.

Hâlihazırda bir standart olan "Katılım Finans İlkeleri ile Uyumsuz Gelirler ve Giderilmesi Standardı" yayımlanma aşamasındadır. Ayrıca, Müşareke Standardı ve Vekalet Standardı olmak üzere iki standart daha taslak aşamasındadır.

 
2025 için %15 Pazar Payı Hedefi

İstanbul Finans Merkezi projesi, Türkiye'yi dünyanın önde gelen finans merkezlerinden biri olarak konumlandırmak üzere tasarlanmıştır. Uygun önlemlerin alınması ve sağlam bir kurumsal yapının oluşturulmasıyla İstanbul'un sadece bir finans merkezi değil, aynı zamanda faizsiz finans merkezi haline gelmesi beklenmektedir.

Türkiye'nin katılım finans alanındaki ilk ulusal stratejisi olan Katılım Finans Strateji Belgesi, ülkemizi bu finansal alanda küresel bir lider olarak konumlandırmak için bir yol haritası niteliğindedir. Ayrıca, TKBB tarafından yayımlanan ve 2021-2025 dönemini kapsayan bankacılık sektörü stratejik yol haritası revize edilmiştir. "İletişim", "ekosistem", "ürün çeşitliliği", "standartlar ve yönetişim", "dijital" ve "yetkinlik geliştirme" konularına odaklanan altı temel stratejik hedef belirlendi.

Katılım bankacılığının 2025 yılına kadar öncelikli odak noktası, dijital dönüşümün yönlendirdiği hizmetlerin yaygınlaştırılması olacaktır. Temel hedefler arasında gelişmiş müşteri deneyimleri, uzaktan müşteri kazanımının etkin kullanımı ve finansal okuryazarlığın artırılmasına vurgu yapılarak müşteri sayısında büyüme sağlanması yer almaktadır.

Dijital katılım bankalarının katılım bankacılığı ekosistemine dahil olmasının, sektörün pazar payını çift haneli rakamlara çıkararak 2023 yılına kadar %10,6'ya ulaştırması beklenmektedir. Sektörün 2025 yılı hedefi %15 pazar payına ve 1,77 trilyon TL aktif büyüklüğe ulaşmaktır.

Finansal mimarisini başarılı bir şekilde kurmuş olan Türkiye katılım finans sektöründe, katılım finans kurumları için ayrı bir kanun çıkarılması önemli bir katalizör olmaya adaydır. Yakın gelecekte yürürlüğe girmesi beklenen bu gelişmenin, ekosistemin kapsamlı yönetişimine katkıda bulunması ve hem finansal gelişimi hem de müşteri genişlemesini teşvik etmesi beklenmektedir.

Yeni katılım bankaları ile pazar payını artırmayı hedefleyen katılım finans sektörünün önemli bir büyüme ivmesi yakalayacağı öngörülmektedir. Sigortacılık, sermaye piyasaları ve bankacılık dışı finansal kurumlardaki gelişmelerin bu gidişatı daha da hızlandırması beklenmektedir.

İsmail VURAL
Türkiye Katılım Bankaları Birliği Genel Sekreteri

Raporun tamamına ulaşmak için tıklayın!