Tarım ve Ziraî Finansman Yöntemi Olarak 'Selem'
Bankaların kredi işlemlerine ilişkin yönetmeliğin “Katılım Bankalarının Fon Kullandırma Yöntemleri” başlıklı 19. maddesinde öngörülen finansman
yollarından biri de selemdir. Bu maddede “peşin ödemeli satım” şeklinde eksik ve hatta yanlış anlamalara yol açacak bir karşılıkla Türkçeleştirilmiş olan selem, TKBB Faizsiz Finans Sözlüğü’nde “Paranın peşin; cinsi, türü, miktarı, özellikleri ve teslim zamanı belirlenerek alınan mislî malın ise veresiye olduğu satım” diye tanımlanmıştır. Dolayısıyla her “peşin ödemeli satım” selem değildir; paranın peşin ama nitelikleri belli olan malın veresiye olduğu satım modeli selem olmaktadır.
Bu tanıma göre satım sözleşmesinin bir alt türü olan selemde, daha sonra belli bir vakitte teslim edilecek mislî/ standart malın nev’an muayyen olması, bedelinin ise sözleşme sırasında peşin olarak ödenmesi şarttır. Selemi yine geniş anlamda satım sözleşmesinin bir türü olan istisnâ yani eser sözleşmesinden ayıran temel farklar dabunlardır. İstisnâda, teslim edilecek malın/eserin stan- dart olması gerekmediği gibi bedelinin peşin ödenmesi de şart değildir.
Toplumsal ihtiyaçlar sebebiyle öteden beri uygulanmakta olan bu tür sözleşmeleri Hz. Peygamber (s.a.) belli bir hukukî çerçeveye oturtmuştur. “Kim bir üründe selem yaparsa ölçüyü, tartıyı ve teslim zamanını tam olarak belirlesin.” (Buhârî, “Selem”, 1-2; Müslim, “Müsâkât”, 128) buyruğuyla o, selemin pazar güvenliğini sarsabilecek belirsizliklerden ve buna bağlı olarak çıkabilecek ihtilaf- lardan arındırılmasını da hedeflemiştir.
Selem işlemi, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’de sekiz madde ile (md. 380-387) düzenlenmiştir. Buna göre selem, bir satım sözleşmesi olduğu için karşılıklı irade beyanı ile kurulur. Selem ancak, sözgelimi “en iyisinden bir ton siyez buğdayı” gibi miktar ve nitelik bakımından belirlenebilen mallar üzerinde sahih olur. Adediyyât-ı mütekâribe de- nen ve sayı ile satılıp fertleri arasında değer ve standart açısından önemli bir fark bulunmayan mallar da seleme konu olabilir. Bu tür mallar ya “bin adet beyaz renkli orta büyüklükte tavuk yumurtası” gibi sayı ile veya “bin ton elli randıman Giresun fındığı” gibi kilogram ile belirli
hale getirilir. Tuğla ve kerpiç gibi sayı ile satılan eşya da belli ve bilinen bir kalıp ölçüsüyle belirlenir. Zirâiyyât denen ve uzunluk ölçüsü yani metre ile satılan malla- rın selemi ise tahmin edileceği gibi hangi maddeden ve nerede üretileceği bilgisi yanında en-boy ve kalınlığının açıkça belirtilmesi suretiyle yapılabilir. Mesela “14 sıklık/ cm çözgü-14 sıklık/cm atkı dokuma %100 pamuk 5 bin metre beyaz Buldan bezi” gibi.
Selem işleminin sahih olması için gerekli olan şartlardan biri de bu işleme konu olan malın hangi tarihte ve nerede teslim edileceğinin sözleşme sırasında herhangi bir çekişmeye sebep olmayacak şekilde açıkça belirlenmiş olmasıdır. Mesela yukarıda standartları belirlenen Bul- dan bezinin 18 Temmuz 2023 tarihinde Konya’nın Bozkır ilçesinde teslim edilmesi gibi.
İslam hukukçularının çoğunluğu, yukarıda geçtiği üzere, seleme konu olan malın bedelinin, sözleşmenin yapıldığı mecliste teslimini şart görürler. Bununla birlikte Mâ-likîler, semenin tesliminin makul sayılabilecek bir süre gecikmesinde herhangi bir sakınca görmezler. Bunların yanında selemde özellikle Hanefî fakihlerin aradığı bir diğer şart da malın, vade süresince piyasada kesintisiz olarak mevcut olmasıdır. Teslimin herhangi bir riske maruz kalmadan yapılabilmesi için aranan bu şart, gerçekteselem işlemlerinin hacmini daraltan bir sonuca da yol açabilmektedir. Bu sebeple malın bütün vade boyunca değil de sadece teslim tarihinde normal şartlarda temin edilebilir olmasını yeterli gören çoğunluğun yaklaşımı, uygulama bakımından daha elverişli görünmektedir.
Katılım finansının hem derinliğini hem de reel ekonomide görünürlük ve etkisini artırmak bakımından tarım, ziraat ve sanayi alanlarında selemin işlevsel hale gelmesiönemli bir açılım sağlayacaktır.
Prof. Dr. Ahmet Yaman
TKBB Danışma Kurulu Üyesi
