BIST Katılım Endeksleri

Katılım endeksleri ilk olarak 1960’larda Malezya’da ortaya çıkmış, sonraki yıllarda farklı ülke ve bölgeler için katılım temasında çeşitli endekslerin hesaplanmaya başladığı görülmüştür. İslami kurallara uygun finansal ürünlerin yaygınlaşmasıyla bu alandaki bilgi birikimi artmış endeks kurallarının belirlenmesi ve uygulanmasına yönelik oluşturulan danışma kurulları bünyesinde bu alanda uzman kişiler yetişmiştir.

Katılım finans ilkelerine göre yatırım kararlarını veren bireysel ve kurumsal yatırımcıların söz konusu ilkelere uygun faaliyet gösteren şirketler arasından seçim yapabilmesi, şirketlerin bu alandaki farkındalıklarının artması ve katılım finans sektöründeki fonlama imkanlarından daha fazla yararlanabilmeleri amacıyla katılım endeksleri oluşturulmaktadır. Ülkemizde 2011 yılında hesaplanmaya başlanan ilk katılım endeksi Türkiye Katılım Bankaları Birliği’ne (TKBB) üye 4 katılım bankası sponsorluğunda Bizim Menkul Değerler tarafından oluşturulmuş olup Borsa İstanbul söz konusu endeksleri hesaplayan kurum olarak görev almıştır. Sonraki yıllarda aynı temada farklı yatırım kuruluşları tarafından farklı endeksler de oluşturulmuş ve söz konusu endekslerden bazılarının üzerine borsa yatırım fonları ve yatırım fonları kurulmuştur.

ENDEKSLER KAPSAMINDA TKBB İLE İŞ BİRLİĞİ YAPILIYOR

2021 yılında Borsa İstanbul, yatırım kuruluşlarına “endeks hesaplayıcı” olarak hizmet vermek dışında kapsamında yer alacak payları kendisinin belirlediği “BIST Katılım Endeksleri” (Endeksler) ailesini hesaplamaya başlamıştır. BIST Katılım 30, BIST Katılım 50, BIST Katılım 100, BIST Katılım Tüm, BIST Katılım Sürdürülebilirlik, BIST Katılım Temettü ve BIST Katılım 30 Eşit Ağırlık Getiri Endeksleri bu kapsamda hesaplanan endekslerdir.

Endeksler kapsamında TKBB ile iş birliği yapılmış olup TKBB Danışma Kurulu (Danışma Kurulu) Endekslerin Danışma Kurulu görevini üstlenmiştir. Endekslerin kuralları belirlenirken Danışma Kurulu tarafından oluşturulmuş “Pay Senedi İhracı ve Alım-Satımı Standardı” (Standart) ve “Katılım Finans İlkelerine Uygun Faaliyet Gösteren Şirketlerin Belirlenmesinde Esas Alınacak Rehber” (Rehber) esas alınmıştır. Standart, katılım finans ilkelerine yönelik çerçeveyi belirlerken Rehber ise Standart’ın uygulamasına yönelik detayları içermektedir.

Endekslerin kapsamında yer alacak payları belirlemek üzere 3’ü Borsa İstanbul 3’ü TKBB’yi temsilen 6 kişiden oluşan bir Komite (KAFİF Komitesi) oluşturulmuştur. Komite çalışmalarını Standart ve Rehber kapsamında yürütür. Standart ve Rehber’de açıkça belirtilmeyen konulara yönelik şirketler, yatırımcılar veya ilgili diğer taraflardan gelen sorular Danışma Kuruluna yönlendirilir. Danışma Kurulunun verdiği yanıtlar esas alınarak değerlendirme yapılır.

Endekslerde yer alacak payları belirlerken aşağıdaki 5 ana kriter dikkate alınmaktadır. Söz konusu kriterler Standart ve Rehber dikkate alınarak Danışma Kurulunun onayıyla belirlenmiştir.

1. Ana sözleşmesinde Standart ve Rehber’de belirtilen katılım finans ilkelerine aykırı faaliyetler yer almamalı
2. Şirket paylarında veya intifa senetlerinde, kar veya tasfiye payı imtiyazı olarak maddi açıdan ve doğrudan diğer pay sahipleri aleyhine olan imtiyazlar bulunmamalı
3. Standart’ta katılım finans ilkelerine aykırı olarak belirtilen faaliyetlerden elde edilen gelirlerin toplam gelirler içindeki payı %5’in üzerinde olmamalı
4. Mali tablosunda yer alan katılım finans ilkelerine aykırı faizli aktiflerin toplam aktif veya ortalama piyasa değerinden büyük olana oranı %33’ün üzerinde olmamalı
5. Mali tablosunda yer alan katılım finans ilkelerine aykırı faizli borçların toplam aktif veya ortalama piyasa değerinden büyük olana oranı %33’ün üzerinde olmamalı

Değerleme Günü itibarıyla henüz 20 işlem gününden az işlem gören şirket payları için yukarıda sayılan aktif ve borç oranlarının hesaplanmasında toplam varlıklar kullanılmaktadır. PÖİP veya Yakın İzleme Pazarında işlem gören şirket payları kapsam dışıdır.

Yukarıdaki 1 numaralı kriterde esas alınan, Standart madde 1.1 ve Rehber’de sayılan katılım finans ilkelerine aykırı faaliyetler aşağıda sıralanmıştır:

1. Alkollü içki üretim ve ticareti,
2. Tıbbi gayeler dışında uyuşturucu maddelerin üretim ve ticareti,
3. Kumar ve kumar hükmündeki faaliyetler,
4. Domuz ve mamullerinin üretim ve ticareti,
5. Faizli finans işlemleri,
6. Para ve/veya hükmündeki varlıklar arasında yapılan vadeli işlemler,
7. Ahlaka ve İslami değerlere aykırı yayıncılık,
8. İslami değerlerle bağdaşmayan eğlence, otelcilik vb. faaliyetler,
1. Çevreye ve canlılara büyük zararı olan faaliyetler,
10. İnsan fıtratını değiştirmeye yönelik biyolojik/genetik faaliyetler,
11. Sağlığa zararlı tütün ürünleri üretim ve ticareti.

Belirlenen 5 kritere göre katılım finans ilkelerine uygun faaliyet gösteren şirketleri belirlemek için ihtiyaç duyulan veriler kamuya açık kaynaklarda bulunamadığından şirketlerin söz konusu kriterleri sağlayıp sağlamadıklarını belirlemek amacıyla bir soru seti hazırlanmış ve söz konusu sorulara dayalı olarak Kamuyu Aydınlatma Platformunda (KAP – www.kap.org.tr) Katılım Finans İlkeleri Bilgi Formu (KAFİF) oluşturulmuştur. Şirketler bağımsız denetimden geçmiş 6 ve 12 aylık mali tablolarını ilan ettikten sonra güncel mali tablo verilerini kullanarak ve Standart ve Rehber’i dikkate alarak doldurdukları KAFİF bildirimlerini KAP’ta yayımlamaktadırlar. Mali tablo dönemi farklı olan şirketlerin de bağımsız denetimden geçmiş en güncel mali tablolarına göre KAFİF bildirimlerini yayınlamaları beklenmektedir. KAFİF formları Komite tarafından değerlendirilerek kriterleri sağlayan şirketler belirlenmektedir. KAFİF bildirimini yapmamış veya eksik veri girişi yapmış şirketlerin payları ihtiyatlı yaklaşımla kapsam dışı bırakılmaktadır. Yeni işlem görmeye başlayan şirketler halka arz başvuru belgeleri arasında KAFİF formunu da Borsa İstanbul’a iletmektedir. Kriterleri sağlayıp sağlamadığına ilişkin bilgi halka arz izahnamesinin “Borsa Görüşü” kısmında yayımlanmaktadır.

KAFİF’te bulunan soruların listesi ve ilgili açıklamaları aşağıda sunulmuştur. KAFİF şablonunun KAP’ta oluşturulması ve teknik altyapısı Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) tarafından sağlanmaktadır.

1. Esas sözleşme
   1. Şirket esas sözleşmesinde Pay Senedi İhracı ve Alım-Satımı Standardı (Standart) madde 1.1’de sayılan faaliyetlerden herhangi birinin yapılabileceği yazıyor mu? (Evet/Hayır)
   2. Şirket esas sözleşmesinde, faaliyetleri arasında Standart madde 1.1’de sayılan faaliyetlerden herhangi biri olan şirketlere ortak olunabileceği yazıyor mu? (Evet/Hayır)
   3. Şirketin hâkim ortak olarak %50’den fazlasına sahip olduğu bağlı ortaklıklarından (varsa) en az birisinin esas sözleşmesinde Standart madde 1.1’de sayılan faaliyetlerden herhangi birinin yapılabileceği yazıyor mu? (Evet/Hayır)
2. İmtiyazlı paylar
   1. Şirketin pay grupları arasında veya varsa intifa senetlerinde kâr payı imtiyazı bulunuyor mu? (Evet/Hayır)
   2. Şirketin pay grupları arasında veya varsa intifa senetlerinde tasfiye payı imtiyazı bulunuyor mu? (Evet/Hayır)
3. Katılım finans ilkelerine uygun olmayan gelirler

Şablonun ilk kısmında faaliyet gelirleri arasında Standart madde 1.1’de sayılan faaliyetlerden gelir olup olmadığı sorulmaktadır:

1. 1. Alkollü içki/gıda üretim ve ticaretine yönelik faaliyetlerden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   2. Domuz mamullerinin üretim ve ticaretine yönelik faaliyetlerden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   3. İçime yönelik tütün mamulleri üretim ve ticaretine yönelik faaliyetlerden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   4. Kumar ve kumar hükmündeki faaliyetlerden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   5. Katılım esaslı olanlar hariç finans sektörü faaliyetlerinden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   6. Basın-yayın ve bu türden faaliyetlerin dağıtım ve pazarlama faaliyetlerinden elde edilen ve Hasılat kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.
   7. Otel işletmeciliği, turizm sektörü faaliyetleri, çeşitli eğlence ve organizasyon faaliyetlerinden elde edilen ve "Hasılat" kaleminde muhasebeleştirilen toplam gelir.

Şablonun ikinci kısmında şirketin faaliyet gelirleri dışında faiz ve türev gelirleri gibi katılım finans ilkelerine aykırı faaliyetlerden gelirlerin olması muhtemel mali tablo kalemlerindeki tutarların tümünün girilmesi beklenmektedir. Buradaki varsayım söz konusu kalemlerdeki tüm tutarların katılım finans ilkelerine aykırı gelirler içerdiğidir. Bunlar; “Esas Faaliyetlerden Diğer Gelirler”, “Finansman Gelirleri”, “Finans Sektörü Faaliyetleri Hasılatı”, “Yatırım Faaliyetlerinden Gelirler” ve “Özkaynak Yöntemiyle Değerlenen Yatırımların Karlarından (Zararlarından) Paylar” kalemleridir. Sayılan mali tablo kalemleri Rehber madde 4.1’den alınmıştır. Şablonun üçüncü kısmında, ikinci kısımdaki mali tablo kalemlerine ait dipnotlardan, sayılan gelirler arasında katılım finans ilkelerine uygun gelirler varsa girilmesi beklenmektedir. Bu kısımdaki katılım finans ilkelerine uygun olduğu belirtilen gelirler, Rehber madde 4.2’den alınmıştır. Bu kısımda yer verilmeyen ancak katılım finans ilkelerine uygun sayılan diğer gelirler 16 nolu satıra açıklama yapılması şartıyla yazılabilmektedir. Şablonun son kısmında ise şirketin toplam gelirleri hesaplanmaktadır. Bu kapsamda şablonun ikinci kısmında sayılan mali tablo kalemlerinin yanında Hasılat kalemi de ilave edilmiştir. “Özet Bilgiler Tablosu”ndaki “Uygun Olmayan Gelirlerin Oranı” ilk kısımda sayılan katılım finans ilkelerine aykırı faaliyet gelirlerinden elde edilmiş gelirlerin ikinci ve üçüncü kısımlardan hesaplanan faaliyet dışı katılım finans ilkelerine aykırı gelirlerin toplamının son kısımda hesaplanan toplam gelirlere oranlanmasıyla bulunmaktadır.

4. Katılım finans ilkelerine uygun olmayan varlıklar

Şablonun ilk kısmında Rehber madde 5.1’de katılım finans ilkelerine aykırı sayılan varlıkların yer alabileceği kalemlerin listesi verilmiştir. Bunlar “Nakit ve Nakit Benzerleri”, “Finansal Yatırımlar”, “Türev Araçlar”, “Finans Sektörü Faaliyetlerinden Alacaklar”, “Özkaynak Yöntemiyle Değerlenen Yatırımlar” ve “İştirakler, İş Ortaklıkları ve Bağlı Ortaklıklardaki Yatırımlar” adlı kalemlerdir. İkinci kısımda ise ilk kısımda sayılan kalemlere ait dipnotlardan, Rehber madde 5.2’de sayılan varlıklar girilir. Şablonun son kısmındaysa şirkete ait toplam varlık bilgisi girilir. Söz konusu tutar uygun olmayan varlık ve borçların oranlarının hesaplanmasında kullanılmaktadır.

5. Katılım finans ilkelerine uygun olmayan borçlar

Şablonun ilk kısmında Rehber madde 6.1’de katılım finans ilkelerine aykırı sayılan borçların yer alabileceği kalemlerin listesi verilmiştir. Bunlar “Kısa Vadeli Borçlanmalar”, “Uzun Vadeli Borçlanmaların Kısa Vadeli Kısımları”, “Uzun Vadeli Borçlanmalar”, “Türev Araçlar”, “Finans Sektörü Faaliyetlerinden Borçlar” ve “Diğer Borçlar” adlı kalemlerdir. İkinci kısımda ise ilk kısımda sayılan kalemlere ait dipnotlardan Rehber madde 6.2’de sayılan varlıklar girilir. Madde 6.2’de belirtildiği üzere katılım bankalarından alınmış krediler katılım finans ilkelerine uygun sayılmaktadır.

“TOPLU RAPORLAMA MÜMKÜN”

Yatırımcılar, KAP’ta yayımlanan KAFİF Formunun başında yer alan “Özet Bilgiler” tablosundan şirketin 5 ana kriteri sağlayıp sağlamadığını özet olarak görebilmektedirler. Detay veriler formun devamından incelenebilmektedir. Piyasa değerleri Borsa İstanbul tarafından her dönemsel çalışma için ayrı hesaplandığından Tabloda uygun olmayan aktif ve borçların oranı değil tutarları gösterilmektedir. KAP’tan incelenen tek şirket için gösterim yapılabileceği gibi tüm şirketler için toplu olarak raporlama yapabilmek de mümkündür. Bu sayede yatırımcılar endeks kuralları dışında kendi belirledikleri kriterlere göre de filtreleme yapıp yatırım yapacakları payları belirleyebilirler. Piyasa değerlerinin hesaplanma yöntemi BIST Piyasa Değeri Ağırlıklı Pay Endeksleri Kural Setinde (Kural Seti) açıklanmaktadır.

Finans sektörü şirketlerinin (aracı kurumlar, emeklilik şirketleri, finansal kiralama ve faktöring şirketleri, finansman şirketleri, mevduat ve yatırım bankaları, tasarruf finansman şirketleri, portföy yönetim şirketleri, sigorta şirketleri ve varlık yönetim şirketleri) KAFİF bildirimi yapmaları beklenmemektedir. Bu şirketlerden katılım esaslı olarak faaliyetlerini yürütenler ve bu kapsamda bünyelerinde danışma kurulu bulunduranlar doğrudan endekse alınırken, bunlar dışındaki şirket payları ise kapsam dışı bırakılmaktadır.

ENDEKS DÖNEMLERİ MALİ TABLOLARIN İLAN EDİLMESİ İLE BELİRLENİR

Kriterleri sağlayan tüm şirketlerin payları BIST Katılım Tüm Endeksi kapsamını oluşturur. BIST Katılım 30, BIST Katılım 50, BIST Katılım 100 endeksleri kapsamları BIST Katılım Tüm Endeksi kapsamından belirlenir. Listedeki paylar piyasa değeri ve işlem hacmine göre sıralanarak ilk 30, 50 ve 100 pay ilgili endekslerin kapsamını oluşturur. Endeks kapsamındaki paylar dışında Pazar değişikliği, kottan çıkma gibi durumlara karşın 3 yedek pay belirlenir. BIST Katılım Sürdürülebilirlik Endeksinin kapsamı hem BIST Katılım Tüm hem de BIST Sürdürülebilirlik Endeksinde yer alan paylardan, BIST Katılım Temettü Endeksinin kapsamı ise hem BIST Katılım Tüm hem de BIST Temettü Endeksinde yer alan paylardan oluşur. Endekslerin kapsamları yılda 2 defa Mayıs-Eylül ve Ekim-Nisan dönemleri için belirlenir ve Endeks dönemlerinin başlangıcından en az 2 iş günü önce Borsa İstanbul kurumsal internet sitesinde duyurulur. Endeks dönemleri mali tabloların ilan edilme tarihlerine göre belirlenmiştir.

Endeks kapsamında yer alan herhangi bir payın ağırlığının belirlenmiş eşik değeri aşmaması için periyodik olarak ağırlık dengelemesi yapılır. Bu kapsamda, BIST Katılım 30, BIST Katılım 50, BIST Katılım 100, BIST Katılım Sürdürülebilirlik ve BIST Katılım Temettü endekslerinde yer alan payların ağırlıkları dönem başlarında %10’a çekilir. Dönem içindeyse ağırlığı %15’i aşan pay olursa ağırlıkları %10’a çekilmektedir. Eşit ağırlıklı endekslerde endeks dönemi başında payların ağırlıkları eşitlenir. Endeks dönemi süresince payların fiyatlarındaki hareketler dışında bir nedenle ağırlığı değişirse, ağırlık katsayısı yeniden hesaplanmak suretiyle payın endeks içindeki ağırlığının bu değişiklikten önceki son seans kapanışındaki ağırlığına eşit olması sağlanır.

Endekslere ilişkin her türlü bilgiye Borsa İstanbul kurumsal internet sitesinde (www.borsaistanbul.com) yer alan “Endeksler” sekmesinden ulaşılabilmektedir. Endeksler kapsamında yer alan payların listesi ve en güncel bilgiler “BIST Pay Endeksleri – Katılım” sayfasında yayımlanmaktadır. Endekslerin Kural Setinin (BIST Piyasa Değeri Ağırlıklı Pay Endeksleri Kural Seti) güncel versiyonu “Kural Setleri ve Değişiklikleri” sayfasından teyit edilmelidir. Endekslerin kapsamında yer alan şirketlerde ve Kural Setinde yapılacak değişikliklerden haberdar olmak için “Endeks Üyelik Giriş” sayfasından üye olunabilir. Tüm değişiklikler üyelere eposta ile iletilmektedir.

Gürhan CANAN
Borsa İstanbul Endeks Direktörlüğü
Endeks Geliştirme Servisi Yöneticisi