İslam’ın asli kaynakları olan Kur’an-ı Kerime, sünnete, icmaya ve günümüzde içtihada dayanan ve bu çerçevenin dışına çıkmayan mubah kabul edilen tüm finansal işlemler ve uygulamaları İslami Finans başlığı altında toplayabiliriz. Ülkemizde girişimci ruhu yüksek bu akademide yapılan araştırmalarda da teyit edilmiştir. Ancak bu girişimci ruh tek başına bir anlam ifade etmemektedir. Çünkü girişimci ruhu harekete geçiren unsur olan sermaye çoğu zaman yeterli seviyede olamamaktadır. Hem ülkemizde hem de dünyanın birçok ülkesinde sermayeye ulaşmak maalesef ciddi bir sorun hâline gelmiştir. Fortune 500’e baktığımız zaman bu şirketlerin bir zamanlar bir fikirden olduğunu biliyoruz. O şirketler sermayeye ulaştılar ve bugünkü aşamalarına geldiler. Bir de bu aşamaya gelemeyenler var. Birçok yeni fikir ilk aşamada kalıyor ve ölüyor. Dolayısıyla bunları harekete geçiren mekanizma sermaye oluyor. Firmalar yeni oldukları için bankalar finansman sağlamakta geri dururlar, çekinirler ve melek yatırımcı bulmak zorlaşır. Bunun için farklı mecralarda fon arayışı ortaya çıkmıştır. Bu mecralardan bir tanesi de internettir. Kitle fonlaması tam anlamıyla bireyin girişim fikrinin veya projenin bir dijital platform üzerinden internet üzerinden, açık bir finansman çağrısıyla topluma tanıtılması, projenin anlatılması ve finansmanın doğrudan platform üzerinden edinilmesini sağlayan yeni nesil finans arayışıdır. Uygulama ve bireyler fikirlerini, projelerini bir kitle fonlaması platformu üzerinden belirli bir süreyle tanıtabilirler. Kitle fonlamasında belirlenen proje için platforma çağrı yapılmakta ve desteklemek isteyen insanlar yani bu projede ışık görenler ve bir gelecek olduğuna inanan bireyler küçük veya büyük demeden tamamen kendi inisiyatifinde yani bir sınır olmadan projeye fon sağlamaktadırlar. Platform toplanan bu fonu girişimciye aktarmakta olup girişimcinin o ürünü ortaya koyması beklenmektedir. Kitle fonlamasında 4 tane temel vardır.
Kitle Fonlaması ve Karz-ı Hasen Arasındaki İlişki
Kitle fonlamasının İslam’a uygun karakterleri var. Örneğin bu kriterleri, İslam’da çokça emredilen sosyal yardımlaşma, birlik beraberlik içerisinde olma, ihtiyacı olana el uzatma olarak sıralayabiliriz. Sermayeye yalnızca maddi durumu iyi olmayanlar değil girişimciler de ihtiyaç duyuyor. Helal kazancı teşvik edeceğiz söylemi İslami Finans ile ilgili birçok konuyla örtüşüyor. Bu girişimi desteklediğimizde ticareti desteklemiş oluruz. Peygamber Efendimiz rızkın 10’da 9’u ticarette demiştir. Proje hayata geçtiğinde ekonomiye de katkısı olur bu da toplumsal fayda üretmişsiniz demektir bunun da Allah katında bir karşılığı vardır. Kitle fonlamasında tutar önemli değildir. Yani 10 TL’de kitle fonlaması 100 TL’de. Ortaklık mudarebe ile benzemektedir. Katılım Bankacılığında reel sektöre destek olunmaktadır. Kitle fonlama türlerinden borca dayalı kitle fonlamasında karz-ı hasen devreye giriyor. Bazı Müslüman toplumlarda İslami kitle finansman platformları var. 2019’da borca dayalı kitle fonlaması ülkemizde mevzuata dâhil oldu. 2017 yılı itibariyle kitle fonlamaları SPK denetimine dâhil oldu. Bireyler gerçekten bu girişimin desteklenmesinde veya Müslümanların sıkıntısının gidermek konusunda istekli ancak düzgün bir sistem ve iyi bir denetime ihtiyaç var.
Kitle fonlaması uygulamaları dünyanın hemen hemen her bölgesinde vardır. Türkiye’de Fongogo, Arıkovanı, E-girişim yaygınlaşması için bireyler projelerini sosyal medya mecralarından da haberdar etmelidir. Ülkemizde girişimci kalitesinin geliştirilmesi için, eğitim programlarının arttırılması ve ilkokuldan sonra çocuklara girişimcilik eğitimi verilmesi gerekmektedir. Ayrıca teknolojinin kullanımının arttırılması, farkındalık ve tabana yayma, güzel ortam sağlanması da gerekmektedir. Borca dayalı kitle fonlaması dünyada çok fazla yapılıyor.
Kitle fonlaması, dünyadaki girişimcilik ekosistemi içerisindeki konumunu gün geçtikçe güçlendirmektedir. Gerek sosyal amaçlarla kullanımı gerekse de finansal getiri sağlayan türleriyle birlikte önemli bir enstrüman haline gelmiştir. İslami Finans alanında da kullanılmaya müsait yanları bulunmaktadır. Temel işleyişi geleneksel aracı kurumları ortadan kaldırarak, bir iş geliştirmek isteyen fakat yeterli sermeyesi bulunmayan insanlarla, birikimleri olan kişileri aynı platformda buluşturmak olan sistem İslam’a uygun gözükmektedir. İslam iktisadı ve finansın amacı israfın ortadan kaldırılması, adil gelir dağılımının, ekonomik ve teknolojik anlamda bağımsızlığın sağlanmasıdır. Bu sistemin İslami finans açısından sahip olduğu bir diğer imkân da, İslam iktisadı için önemli bir konumu olan ve teşvik edilen ortaklıkların kurulmasının önünü açabilmesidir. Günümüzde küçük sermayelerle iş yapmanın zorlaşması, projesi veya girişimi olan insanları büyük sermaye arayışına itmekte, böyle bir sermaye bulunmadığı takdirde de yapılacak olan projelerden veya işlerden vazgeçilmesine neden olmaktadır. Kitle fonlaması, ortaklıkların canlandırılması adına İslami finansa hizmet etmektedir. Kitle fonlaması sisteminin İslami finans enstrümanı olabilmesi için bazı koşullara ihtiyacı vardır. Öncelikle çağrısı yapılacak olan projenin veya girişimin konusunun, İslami finans standartları gereği meşru olması lazımdır. Meşru olmayan bir işin finansa edilmesi ve buradan olası getiriler elde etmesi caiz görülemez. İkinci olarak; yapılacak olan akitlerin faiz, garar, kumar gibi haram olan unsurları içermemesi gerekmektedir. Son olarak kitle fonlaması sistemi, fıkıh ilmince ortaya koyulmuş ilkelere de uygun olmalıdır. Yani can, din, akıl, nesil ve malın korunmasına karşı aykırı olan uygulamaların bu yöntemle finansa edilmesi caiz değildir. Bahsedilen genel kurallar kitle fonlamasının tüm türleri için geçerlidir. Kitle fonlamasının 4 türü vardır.
Bağış Bazlı Kitle Fonlaması:
Bağış bazlı kitle fonlamasının İslami finans açısından belki de en önemli yanı, sosyal yönünün eksikliği nedeniyle eleştirilmekte olan mevcut anlayışa yeni bir soluk kazandırma imkânıdır. Özellikle sivil toplum kuruluşlarının böyle bir enstrümanla tanıştırılarak projelerini kitle fonlaması platformları aracılığıyla finanse etmesinin önü açılmalıdır.
Ödül Bazlı Kitle Fonlaması:
Ödül bazlı kitle fonlamasında başlangıçta bağışlanacak miktar karşılığında bir hediye vaat edildiğinden dolayı, İslami Finans içerisinde şartlı hibe akdi içermektedir. Bu türün diğerinden daha etkili olduğu kabul edildiğinde yapılabilecek olan öneri, sosyal yönü ağır basan bağış bazlı kitle fonlaması uygulamalarının küçük hediyelerle birlikte cazip hale getirebileceğidir. Örneğin yetimler için kurulacak bir tesisin yapımına katkıda bulunanlara, tesiste ikamet eden çocukların yapmış olduğu eserler gönderilebilir. Bu durum insanlara manevi bir tatmin de sağlayacağı için, kampanyaya katılım oranı da artış gösterebilir.
Borca Dayalı Kitle Fonlaması:
İslami finans adına fark yaratacak bir uygulama olması için, borca dayalı kitle fonlaması işlemlerinden faizin çıkartılarak akdin karz-ı hasene dönüştürülmesi elzemdir.
Pay Bazlı Kitle Fonlaması:
Bu tür içerisinde yapılan finansman sayesinde insanlar, yatırımda bulundukları şirketlerle ortaklık tesis etme imkânına sahip olmaktadırlar. Bu ise İslam iktisadının sermaye-emek ilişkisine bakışına uygun bir durumdur. Bu anlayışa göre sermaye, üretim faktörlerinin dışında atıl olarak kalmamalı, sahibi tarafından doğrudan değerlendirilemiyorsa bile üretime kredi veya ortaklıklar yoluyla dahil olmalıdır.
Dünya Örnekleri
Kitle fonlaması, dünya genelinde hızlı bir büyüme trendine sahip olmasına rağmen İslami finans uygulamaları içerisinde henüz yeterli büyüklüğe ulaşamamıştır. Bu durumun sebepleri arasında yasal düzenleme eksiklikleri, platform sayısı yetersizliği ve yatırımcıların bu sistem hakkında yeterli bilgiye sahip olmaması söylenebilir. 2015 yılında yapılan bir araştırmada, İslami finans enstrümanı olarak kullanılan kitle fonlamasının toplam büyüklüğünün 30 dolar milyon olduğu belirtilmiştir. Bu alanda dünyada ilk yasal düzenlemeler ise Malezya’da yapılmış ve toplam 6 kurum şer-i uygunluğa sahip olarak finansman sağlayabilme lisansı almıştır. Bu kuruluşlardan ikisi Ethis ve Kapital Boost’tur. Sonuç olarak kitle fonlaması sistemi, geleneksel finans sisteminin aracılık kurumlarını ortadan kaldırma yönünde bir etkiye sahip olması nedeni ile dönüştürücü bir role sahiptir. Fakat bu özelliğinin abartılarak var olan düzeni değiştirme yönünde önemli bir enstrüman olarak görülmesi doğru olmayacaktır. Unutulmamalıdır ki bu finansman yöntemi hâkim ekonomik düzenin içerisinde doğmuştur. Dolayısıyla alternatif bir ekonomik sistem olma iddiasında olan İslam iktisadının ve onun finansının kitle fonlamasına yaklaşımı bu doğrultuda olmalıdır. Yani kitle fonlamasının yaygınlaştırılması, alternatif bir finans modeli oluşturma yolunda İslami finansa özgürlük kazandırmayacaktır. Bununla birlikte kitle fonlaması sisteminin, İslami finansın amaç ve prensipleriyle örtüşen yönlerinin çokluğu inkâr edilmemelidir. Kitle fonlaması İslami finansın sosyal tarafını güçlendirmesi adına atılabilecek önemli adımlar görmektedir. Bununla birlikte ortaklık mekanizmalarını canlandırıcı yönü de unutulmamalıdır. Ayrıca kitle fonlaması, ülkemiz gibi tasarruf oranlarının düşük olduğu ülkelerde atıl bir şekilde duran kaynakların ekonomiye kazandırılması yönünde önemli bir rol oynama imkânına sahiptir. Küçük miktardaki tasarrufların birleşerek üretime ve istihdama katkı sunması olası gözükmektedir. Fakat bu durumun gerçekleşmesi içi platformların sayısı arttırılmalı ve sadece paya dayalı kitle fonlamasının değil kitle fonlamasının diğer türlerini de kapsayacak ve etkinliğini artıracak yasal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi gerekmektedir.
Zeynep Aslı Kekeç
