Global dünyada katılım bankacılığı faaliyetlerinin ortaya çıkmasında en büyük etken İslam dininin koymuş olduğu kurallardır. Dünyada genel olarak katılım bankalarının kurulmasının amacı faizin İslam dininde yasak olması sebebiyle özellikle Müslüman toplumlarda biriken âtıl fonları ekonomiye kazandırmaktır.
MALEZYA
Malezya İslami finansın devlet desteği ile sistematik ve planlı bir şekilde gelişme göstermesinden dolayı incelenmeye değer bir ülkedir. Müslüman Malayların Hac için biriktirdikleri paraları faizsiz bir kurumda saklamak ve yatırıma dönüştürmek amacıyla 1963’te kurdukları Hac Fonu Malezya’daki ilk İslami finansal kurumdur. Farklı etnik grupların yer aldığı Malezya’da Müslüman Malayları birlik içinde tutmak, faiz hassasiyeti olan Müslüman nüfusun tasarruf oranını artırmak ve ekonomik gelişimini sağlamak amacıyla dönemin Başbakanı Muhammed Mahathir bütün alanlarda olduğu gibi finans alanında da İslamlaştırma politikalarını başlatmıştır. Malezya’da İslami Bankacılığın gelişimi Merkez Bankası’nın denetim ve gözetiminde gerçekleşti. Hac Fonu’nun başarısı 1983’te ilk İslami bankacılık yasasının çıkmasını ve ilk İslami banka olan BIMB’nin kurulmasını teşvik etti. İkinci İslami banka BMMB 1999’da açıldı. Üçüncü adımda MMB yasal altyapıları oluşturduktan sonra ürün çeşitliliğini arttırmak, kapsamlı bir İslami finansal altyapıyı oluşturmak ve İslami finansın merkezi olma iddiasını sürdürebilmek için 2005 yılında üç,2010 yılında ise on yabancı bankaya lisans verdi. İslami Bankacılığın sektördeki payı 2014’te yüzde 20,7 iken 2015’te yüzde 23,1’e ulaşmıştır. Malezya’da 2015 yılı itibarıyla İslami finansın büyüklüğü 414,3 milyar dolara ulaşmıştır. İslami fonların piyasa değeri 18,8 milyar dolar iken tekafül sektörünün değeri 7,3 milyar dolardır. Malezya’da İslami bankacılık sisteminde 25 banka bulunmaktadır. Bunlardan 12’si yerel banka 4’ü finansal kuruluş 9’u yabancı sermayeli İslami banka ve 2’si uluslararası kuruluştur. Malezya, İslami finans piyasaları içerisinde lider ülke konumundadır.
BAHREYN
Bahreyn İslami Bankacılık sektörünün gelişmesi ve küreselleşmesi yolunda özellikle kurumları ile çok önemli bir rol üstlenmesinden dolayı incelenmeye değer bir ülkedir.1971 yılında İngilizlerin bölgeden çekilmesiyle bağımsızlığını ilan eden Bahreyn İslami finans merkezi olmak için Bahreyn Merkez Bankası’nın (BMB) öncülüğünde ve hükümetin finansa sağladığı özellikle lisans ve vergi teşvikleri ile bu yolda hızla ilerlemektedir. İslami bankacılığın sektördeki payı 2014’te yüzde 27,7 iken 2015’te yüzde 29,3’olmuştur. Bahreyn’de 2015 yılı itibarıyla İslami finansın büyüklüğü 81 milyar dolara ulaşmıştır.4,8 milyar dolarlık sukuk piyasasına sahip olan Bahreyn’de tekafül sektörünün değeri 0,37 milyar dolardır. İlk yıllarda İslami bankacılık Bahreyn’de yavaş bir gelişim gösterirken (1994’te sadece 6 İslami banka),2015 yılı itibarıyla ülkede faaliyet gösteren 26’sı İslami banka ve 19’u şirket olmak üzere toplam 45 adet İslami finans kuruluşu ile en büyük İslami finans merkezlerinden biri olmuştur. Bahreyn’de İslami Bankacılığın gelişmesinde dönüm noktası (Bahreyn Para Kurumu) BMA’nun kurulmasıdır. Çünkü BMA, çeşitli gruplara toplam 8 bankacılık lisansı vermiştir ve İslami bankacılık için kurumlara hizmetler sunmuştur. BMA, İslami bankalar için hizmet veren ilk merkez bankası olmuştur. Bahreyn 26 bankası ve 16 tekafül kurumu ile en büyük İslami finansal sisteme sahip ülke konumundadır.
PAKİSTAN
1947 yılında bağımsız bir devlet olan Pakistan İslam dünyasını da etkileyen güçlü İslami düşünce hareketlerinin geliştiği bir ülke olmuştur. Bunun bir sonucu olarak başarısızlıkla sonuçlansa da faizi bütün ekonomik sistemden çıkarmaya yönelik yasal ve uygulamaya yönelik gayretleri ile incelenmeye değer bir ülkedir. Pakistan’ın kurucusu Quaid-E-Azam’ın (1947) faizsiz bankacılık sistemi açısından Pakistan’da büyük etkiye sahip ilk kişi olduğu söylenebilir. Quaid-E-Azam, Pakistan Devlet Bankası’nı açarak faizin finansal işlemlerden arındırılması çalışmalarına girişmiştir. Şubat 1979’da kademeli olarak İslami bankacılık sistemi başlamış olup IIC (Islamic Ideology Council)’in kuruluşu ile bu çalışmalar sonuç vermiştir. 1980’lerde Pakistan Devlet Bankası bankacılık sisteminde değişiklikler yaparak İslami bankacılık sistemine giriş yapmıştır. 2000’li yıllarda ise yabancı bankaların da piyasaya girmesiyle İslami banka sayısı hızla artmış ve piyasa büyümüştür. Pakistan’da 2015 yılı itibarıyla İslami finansın büyüklüğü 22,1 milyar dolara ulaşmıştır. İlk yıllarda İslami bankacılık Pakistan’da yavaş bir gelişim gösterirken,2000’li yıllarda hızlı bir gelişme gözlemlenmektedir.2018 yılı itibarıyla ülkede faaliyet gösteren 23 İslami banka ve 13 tekafül şirketi vardır. Pakistan hükümeti 6 İslami bankaya lisans vermiş ve ayrıca 13 konvansiyonel banka da İslami bankacılığa geçmiştir. Pakistan Devlet Bankası, İslami bankacılık sisteminin geliştirilmesinde finansal piyalara yol göstericiliği yapmaktadır ve bankacılık ürünlerinin İslami prensiplere uygunluğuna bakmaktadır.
İNGİLTERE
Londra’nın dünyanın en büyük finans merkezlerinden biri olması, İngiltere’de farklı İslam coğrafyalarından yoğun bir Müslüman nüfusun yaşaması ve İngiltere’nin geçmiş tarihinde İslam coğrafyasındaki sömürgecilik faaliyetlerinden dolayı bölgeye ve İslam kültürüne vakıf olması bu ülkede İslami finansın incelenmesini değerli kılmaktadır. Avrupa’daki ilk İslami finansal kuruluş Lüksemburg’da bulunan Islamic Finance House’dur. İngiltere’de Şer’i uyumlu finansal işlemlerin varlığı 1980’lerde Londra Metal Borsası’nı baz alan emtia murabaha işlemleri ile başladığı kabul edilse de İslami bankacılığın gelişimi 2000’li yıllara dayanmaktadır. İngiltere hükümetinin 2003 yılında sağladığı destek ve teşvikler sonucunda 2004 yılında ilk İslami banka olan ve Katar İslam Bankası tarafından kurulan İngiltere İslam Bankası hizmete başlamış ve 261 milyon dolarlık ilk sukuk 2005 yılında ihraç edilmiştir. İngiltere’nin 2014 yıl sonu itibariyle 1,3 trilyon dolarlık dünya İslami bankacılık piyasasından aldığı pay 19 milyar dolardır. The Cityuk 2015 raporuna göre İngiletere’de 5’i İslami Banka olmak üzere ve 16 adet İslami pencerede hizmet sunan toplam 21 banka vardır.
ENDONEZYA
Endonezya daha geç bir tarihte bu alanda faaliyet göstermeye başlamıştır. Ülkede İslami bankacılık faaliyetleri, 1992 yılında Bank Muamalat Indonesia (BMI)’nın kurulmasıyla başlamıştır. Endonezya’da İslami finans konusunda faaliyet gösteren çok sayıda İslami finansal kuruluş, İslami finansal piyasalar bulunmaktadır. 2010-2014 yılları arasında ülkede İslami bankacılık, İslami finansal kurumlar ve bankacılık sektörü dışında kalan İslami kuruluşlar önemli bir ilerleme kaydetmiştir. Sözü edilen 5 yıllık süre içerisinde, İslami sigortacılık, İslami finans ve İslami kredi gibi işlemler, %63 büyüme oranı ile önemli bir başarı yakalamıştır.
İRAN
İran’da,1979 devriminden sonra bankacılık sistemi kamulaştırılmıştır. Kısa süre sonra,1983 yılında Serbest Bankacılık Kanunu kabul edilmiş ve 21 Mart 1984’te faizsiz bankalar İslami bankacılık uygulamaya başlamıştır. İran’da bankacılık sisteminde İslami bankacılığa dönüşüm 2 temel aşamada gerçekleşmiştir. Öncelikle bankacılık sistemi ulusallaştırılmış ve örgütlenmeye gidilmiştir. Sonrasında ise faizsiz bankacılık 1983 yılında ortaya çıkmış ve 20 Mart 1984’te devreye girmiştir. 1960’da İran Merkez Bankası (İBH) İran hükümeti tarafından kurulmuştur ve tüm merkezi bankacılık sorumlulukları İran Merkez Bankası’na verilmiştir. Devrim sonrasında kurum İslam Merkez Bankası olarak yeniden adlandırılmıştır. 1979’da İslam devriminin hemen ardından İran İslam Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın (CBI) sorumlulukları, İran’ın Para ve Bankacılık Kanunu hükümetin inisiyatifine girmiştir.
MISIR
İslami bankacılık sistemi için en güçlü piyasaya sahip olmasa da Mısır bilinen ilk resmi İslami bankaya 1963’de sahip yer olarak literatüre geçmiştir. Politik nedenlerle kurulan bankanın faaliyetlerine son verildikten sonra ise 1979’da Faisal İslami Bankası resmi olarak kurulmuştur. Mısır’daki mevcut İslami bankalar ise şu şekildedir: İslamic Bank Of EGYPT, Abu Dhabi İslamic Bankası Bahreyn Merkez Bankası veya Bank Negara Malezya. Yoğun bir şekilde uluslararası düzenleyici tartışmalarda yer almadığı halde, Mısır Merkez Bankası, İslami Bankacılığın düzenlenmesinde esnek bir yaklaşım benimsemiştir. İslami Finans sistemini teşvik etmiştir. Mısır Merkez Bankası İslami Finansal Hizmetler Kurulu (IFSB) üyesidir.
SUDAN
Sudan’da İslami bankacılık fikrinin uygulanmasına yönelik ilk adım, 1966 yılında, İslam Üniversitesi Omdurman’da ‘’Sudan’da Ekonomi’’ adlı bir çalışma ile ortaya çıkmıştır. Fakat ülkedeki siyasi sıkıntılar İslami bankacılık sisteminin uygulanmasını geciktirmiştir. Bununla birlikte, zamanla Sudan’daki siyasi sistem değişmiştir ve Prens Muhammed Al Faisal Al Saud Şubat 1976’da Sudan Devlet Başkanı Gaafar Nimeiri ile bir araya gelerek, kendisinden Sudan’da İslami bir bankanın kurulmasını istemiştir. Sonuç olarak, Faisal İslam Bankasının resmi olarak Mayıs 1977’de İslami banka olarak kurulmasına karar verilmiştir. 18 Ağustos 1977’de Faysal İslam Sudan Bankası (FIBS), şirketler yasasına uygun olarak halka açık bir iştiraki olarak kaydedilmiş ve İslami bankacılık sisteminin başarısı, Sudan hükümetini bu konuda cesaretlendirmiştir. Bütün finansal sistemin faizsiz finansal yapıya dönüştürülmesine karar verilmiştir. Bu bağlamda, bütün bankalar (yabancı ve ticari) İslami finansal yapıya göre faaliyetlerini düzenlemek zorunda kalmıştır ve 1980’lerde 6 tane olan İslami banka sayısı 1997 yılında 29’a yükselmiştir.
İran, Pakistan ve Sudan ülkelerinde finansal sistem içerisinde sadece İslami bankalar yer almakta iken Mısır, Malezya, Türkiye, Endonezya gibi ülkelerde ise hem İslami hem konvansiyonel bankalar yer alabilmektedir. Sonuç olarak faizsiz bankacılık sistemi dünyada hızla yayılmış ve ekonomiye önemli katkılar sağlamıştır. Dünya’da katılım bankacılığı ekonomik ve sosyokültürel anlamda toplumsal ihtiyacın gereksinimi sonucunda ortaya çıkmıştır. Katılım bankaları bulundukları ülkelerde değişik finansal enstrümanlarla mevcut potansiyel kaynakların daha iyi değerlendirilmesini sağlamış ve tasarruf sahipleriyle müteşebbisler arasında köprü olmuştur.
Kaynak : https://tkbb.org.tr/Documents/Yonetmelikler/Yasayan-ve-Gelisen-Katilim-Bankaciligi.pdf
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/287159
Zeynep Aslı Kekeç
