Dürtü ve Dürtme (Nudge) Teorisi

İnsan davranışlarını tahmin edilebilir bir şekilde, seçenekleri yasaklamadan ya da insanın ekonomik teşviklerini fazla değiştirmeden yönlendiren seçim mimarisi dürtü olarak tanımlanmaktadır. Bir müdahaleye dürtü diyebilmek için onun kolay ve kaçınılmasının ucuz olması gerekmektedir. Dürtüler emir değildir. Meyveyi göz hizasına koymak dürtü olarak kabul edilebilir ama hazır gıda ya da abur cubur gibi yiyeceklerin yasaklanması dürtü sayılmaz.

Ekonomi bilimi, insanı “homo economicus” olarak kabul eder. “Hepimiz düşünür ve hatasız seçim yaparız” fikri baskındır. Ancak bizim tanıdığımız insanlar hiç de böyle değildir. Örneğin sıradan insanlar hesap makinesi olmadan uzun bölme işlemleri yapamaz ya da eşlerinin doğum günlerini unutabilirler.

Bir dürtü, homo economicus tarafından görmezden gelinebilir ancak insanların davranışlarını büyük ölçüde etkiler. Homo economicus teşviklere cevap verir. Hükümet çikolataya vergi koyarsa daha az çikolata alır ama diğer konulardan etkilenmez. İnsanlar da teşviklerden etkilenir ancak onlar aynı zamanda dürtülerin de etkisinde kalır.

İnsanlar hata yaparlar

İyi tasarlanmış bir sistem kullanıcılarının hata yapabileceğini tahmin eder, bunu bekler ve çoğu zaman affedicidir. Örneğin Amerika ya da Avrupa ülkelerinden Londra’ya gelenler yaya olarak zorluk çekerler. Çünkü, ömürleri boyunca karşı kaldırıma geçerken hep soldan gelecek arabalara bakmaya alışmışlardır ve direkt sola bakarlar. Fakat İngiltere’de trafik soldan olduğu için tehlike daha çok sağdan gelir, bu yüzden yabancıların kaza geçirme olasılığı yüksektir. Bu nedenle pek çok yerde, özellikle de turistlerin yoğun olduğu bölgelerde “Sağa Bak!” levhaları vardır.

Uyar, bilgilendir

İnsanların performanslarını geliştirmesine yönelik yardımcı olmanın en iyi yolu onları bilgilendirmek, öğrenmelerine olanak sağlamaktır. İyi tasarlanmış sistemler ne zaman iyi yaptıklarını, ne zaman hataya düştüklerini söylerler. Önemli bir bilgilendirme tipi de, hata yapıldığını hatta hata yapılacağını haber veren uyarılardır. Bilgisayarımız pili çok zayıfladığı zaman bizi uyarır fakat uyarı sistemleri, önemsenmeme ihtimaline karşı fazla uyarı yapmazlar. Eğer bilgisayarımız bizi bir bağlantıyı açıp açmama konusunda sürekli olarak uyarır, rahatsız ederse, düşünmeden ‘evet’ tıklarız. Bu durumda ise uyarılar işe yaramaz.

Son söz

Dürtme Teorisi ile birlikte didaktik söylemler ve etkisiz kampanyalar geçmişte kalacak gibi görünüyor.

Yasemin Çelebi