Para Vakıfları ve Katılım Bankaları

Para Vakıfları Osmanlı Devleti’nde dönemin devlet ve toplum açısından ihtiyaçlarının karşılandığı, sermayesinin bazı vakıflarında tamamının nakit bazılarında ise bir kısmının nakit olduğu yine devlet ve toplum destekli olarak kurulmuş gönüllü yapılardır.

Para vakıfları Osmanlı’da batı devletlerindeki bankalarla rekabet edebilecek derecede piyasada diri kalmış ve Osmanlı’nın belirli bir döneme kadar dışa şiddetli derecede ihtiyaç duymasını engellemiştir. Osmanlı’ da para vakıfları en ücra köy ve kasabalarda bile kurulmuş, halkın çoğunluk ve konumuna bakmamışlardır. Burada devletin ve halkın bilinçli hareket edip halkın din, dil ve ırk ayrımı yapılmadan yardıma muhtaç insanlara gerekli desteğin yapılması hususunda özenli çalıştığı anlaşılmaktadır.

Para vakıflarının Osmanlı Devleti’ne katkılarını genel olarak şu şekilde sıralayabiliriz;

• Ekonomik açıdan devletin yükünü hafifletmiştir.
• Esnafların vergi ödemelerinde kolaylıklar sağlayıp hem esnafın borç altına girmesini engellemiş hem de devletin vergi gelirinden mahrum kalmasına engel olmuştur.
• Tarım destekli finansmanlar verilmiş, böylece hem üretimin işleyişinde çarkın dişlisi olmuş hem de üretim açısından dışa bağlılığı azaltmıştır.
• Toplumun ortak kullandığı yapılarda destekler sağlamış bazılarının yapımında direk finansör olmuştur.
• Halk içinde yetim, yaşlı, dul, yoksul olanlara nakdi destekler sağlanmıştır. Toplumdaki bireyler arasında gelir farklılığını azaltmaya çalışmışlardır.
• Yeniçerilerde ekonomik açıdan zor duruma düşenler desteklenmiştir.

Para vakıfları ile katılım bankaları teorik olarak karşılaştırıldığında iki tip kurumun da faizsizlik prensibi ile çalıştığı ve bunun bir misyon olduğu görülmektedir. Fakat buradaki fark para vakıflarının isimlerinden ve işleyişinden yola çıkarak gönüllülük esaslı işlem yapması, katılım bankalarının ise ticari faaliyetlerini faizsizlik prensibiyle yapmasıdır. Kavramsal açıdan ve dönem olarak bulundukları konumlar benzerlik gösterse de teorik olarak birbirlerine çok benzememektedirler.

Para vakıflarında yönetim “kurucunun kendisi veya mütevelli” olarak adlandırılmıştır. Burada yönetim kişinin kendisine bırakılmasına rağmen tamamen devlet idaresi dışında gerçekleşen bir durum yoktur. Devlet bu konuda tam tersine hassas davranmış ve bazı vakıfların yönetiminde yaşanan sorunlara bizzat müdahale etmiştir.

Bazı vakıflar küçük olup bunların bütün işlemlerini tek bir kişi yapmaktadır

Para vakıfları mütevelli ya da mütevelli heyeti tarafından şer’i hükümler çerçevesinde yönetilmektedir. Bu heyet ya da kişi vakfın büyüklüğüne göre değişmektedir. Bazı vakıflar küçük olup bunların bütün işlemlerini tek bir kişi yapmaktadır. Orta ve büyük vakıflarda ise heyet tarafından yönetim gerçekleştirilmiştir. Bu işlemler ise vakfın şayet vakıf büyükse personellerine maaş verilmesi, vakfın temel ihtiyaçlarının karşılanması, vakfın sermayesinin yönetimi gibi işlemlerdir. Bu işlemlerin aksaması vakıf yönetiminin bu işlemi doğru yapmadığının bir sonucu olarak görülür, devlet veya kadı bu heyet ya da mütevelliyi görevden alabilir yerine başka bir heyet ya da mütevelli getirebilirdi.

Katılım bankaları ise modern bankacılık çerçevesinde genel kurul, yönetim kurulu, denetleme kurulu, genel müdürlük, bölge müdürlükleri, şubeler olarak birimlere ayrılırlar. Buradaki amaç işin sınıflara ayrılması ve halk ile bağlantının birebir sağlanmasıdır. Bölge müdürlükleri, genel müdürlüğün işlem büyüklüğü açısından bir alt kademesidir. Şubeler de şube için tahsis edilen limit ya da işlem yetki çerçevesinin üzerindeki işlemlere bakar ve karar alırlar.

Para vakıflarının fon kullandırma yöntemleri temel olarak şu şekildedir; Murabaha, Mudarebe, Bidaa. Bu yöntemlerin işleyişi ise kısaca şu şekildedir;

Murabaha, ticarete konu olan malın bir kişi veya kurumdan alınıp başka bir kişi veya kuruma kârlı olarak satışıdır.

Mudarebe, emeğin ve sermayenin taraflarca ortaya konulduğu ve kârın paylaşıldığı fon kullandırma sistemidir.

Bidâa, sözleşmeye vakıf haricinde taraf olan kişiler bu işi tamamen hayır amacıyla yapmaktadır. Ticarete konu olan mal vakfın mülkiyetindedir.

Bu kullandırma yöntemlerine ek olarak vakıflar halka daha iyi hizmet vermek ve hesapların daha düzgün ve sınıfsal ayrımı için kendi içlerinde avarız vakıfları, eytam sandıkları, orta sandıkları ve esnaf sandıkları gibi alt kısımlara ayrılmışlardır.

Katılım bankalarındaki durum ise para vakıflarının genişletilmiş, modernize edilmiş ve detaylandırılmış halidir diyebiliriz. Kullanılan yöntemler özünü korumuş yani faiz hassasiyeti yine gösterilmiş fakat günün şartlarına uygun hale getirilmiştir. Bu yöntemler ise kısaca şu şekildedir; Mudarebe, İcare, Teverruk, Selem, Müzaraa ve Müsakat, İstisna, Sukuk, Karz-ı Hasen. Bu yöntemlerden ikisi olan mudarebe ve murabaha para vakıflarındaki yapıyla neredeyse aynıdır.

Katılım bankaları ve para vakıflarının fon kullandırmadaki ortak yanları ele alındığında şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır;

• Her iki kurumun amacı faizsizlik prensibiyle işlem yapmaktır.
• Para vakıfları bu kullandırım yöntemleri çerçevesinde dönemin katılım bankaları olarak adlandırılabilir.
• Katılım bankaları para vakıflarında kullanılan yöntemleri modernize edilmiş ve günümüz şartlarına uygun hâle getirilmiş olarak kullanmaktadır.
• Fark olarak para vakıflarında amaç önce vakfın temel amacı olan yardım sonra devlet desteği ve en son ticari faaliyetlerdir. Katılım bankalarında ise amaç faizsizlik prensibi ile ticari faaliyet gütmektir. Yardım katılım bankalarında da mevcut fakat bu sistemin ana faaliyet konusu değildir.

Ahmet Körüklü